Geschreven door het Ministerie van Justitie en Veiligheid
De groep gedetineerden die met schulden en LVB-problematiek in detentie zit is groot. Naar schatting 45% van de Nederlandse gedetineerden heeft een licht verstandelijke beperking (LVB). En bijna twee op de drie gedetineerden hebben problematische schulden.
Nagenoeg de helft van alle ex-gedetineerden recidiveert binnen twee jaar na detentie. Voor de LVB-groep is dit percentage naar verwachting aanzienlijk hoger. In een recente levensloopstudie recidiveert maar liefst twee derde van de 120 respondenten (Levenslange obstakels, NSCR, 2020).
Vorig jaar is in Amsterdam de Koers en kansen-pilot The Great Escape gestart. De pilot richt zich op ex-gedetineerde LVB-jongeren met problematische schulden die gemotiveerd zijn om het roer om te gooien. In kleine groepjes nemen ze deel aan een praktisch scholingsprogramma, waarmee zij kennis en vaardigheden ontwikkelen die nodig zijn om los te komen van schulden én hun criminele verleden. Daarnaast volgen de deelnemers een individueel traject. In dat traject zijn alle losse zorg- en begeleidingstrajecten waar een cliënt mee te maken had in elkaar geschoven. Projectleider Loes van Geffen: ‘Als iedere professional afzonderlijk zijn targets afvuurt op een cliënt, dan weet je één ding: hij zal niet aan de verwachtingen voldoen.’
Groepslessen in financiële, lichamelijke en mentale gezondheid
Het groepstraject is gebaseerd op het schuldpreventie-pakket ‘Hoe word je rijk?’ dat al jarenlang draait in middelbare en Mbo-scholen in Amsterdam en vijf andere grote steden. De lessen zijn aangepast aan het niveau van de LVB-groep. Als gevolg van de coronamaatregelen is gewerkt in kleine groepjes van maximaal vier deelnemers.
Op het programma staan de belangrijkste oorzaken van schulden bij jongeren en wat je moet doen om van de schuld af te komen. Ook gaat de groep praktisch aan de slag met een gezonde leefstijl, zoals bewegen en gezonde en goedkope voeding. Waar kan ik gratis sporten? Hoe eet ik gezond voor 35 euro per week? En er is aandacht voor mentale gezondheid. Van Geffen: ‘Dat laatste noem ik de zachte kant van onze begeleiding. We hebben het bijvoorbeeld over misleidende gedachten die ervoor zorgen dat je foute vrienden opzoekt of opnieuw in de schulden terechtkomt. En er is aandacht voor de stress die armoede en detentie met zich meebrengen. Iedere sessie gaan we een laag dieper.’
Ondersteuning van professionele netwerk
Al snel na de start van de pilot merkt Van Geffen dat iedere deelnemer van het groepstraject met behoorlijk veel professionals te maken heeft. ‘Dat is verwarrend, zeker voor iemand met LVB,’ zegt ze. Daarom maakt haar team per deelnemer een smoelenboekje, met daarin foto’s, contactgegevens en een persoonlijk wie-ben-ik-tekstje van alle professionals met wie een deelnemer te maken heeft. Ook starten ze per deelnemer een app-groepje met daarin de cliënt en zijn hele professionele team.
‘Al die verschillende professionals: dat is al snel verwarrend, zeker voor iemand met LVB’
‘Wat we verwachtten gebeurde’, vertel Van Geffen. ‘Het overzicht geeft de deelnemers zekerheid. Ze krijgen meer vertrouwen: ik heb een persoonlijk team om me heen, waarop ik kan terugvallen als dat nodig is.’ Maar deze eenvoudige interventie had ook een onverwacht effect. ‘De professionals gaan zich een team voelen dat samen verantwoordelijkheid draagt voor die ene cliënt.’
‘De professionals gaan zich een team voelen dat samen verantwoordelijkheid draagt voor die ene cliënt’
‘Met ieders goedvinden zijn we toen de ondersteuning van de professionals gaan uitbreiden,’ vertelt Van Geffen. ‘We zijn met elk professioneel netwerk digitale, tweewekelijkse overleggen gaan inplannen van maximaal een half uur. Daarin tikken we kort en krachtig de issues af die spelen rondom een cliënt.’
De dynamiek rondom een cliënt is daardoor bekend bij iedere professional uit het team, waardoor problemen worden voorkomen. ‘Zo had een van onze deelnemers geen reclasseringstoezicht meer nodig. Daardoor verloor hij de indicatie voor de voorziening waar hij woonde. Als je in zo’n situatie niet alert bent, kan een goede ontwikkeling al snel omslaan in iets negatiefs.’
De dynamiek rondom een cliënt is bekend bij iedere professional uit het team, waardoor problemen worden voorkomen
Voor het pilotteam was het een eyeopener dat het professionele netwerk rondom elke deelnemer ondersteuning nodig had om als geheel effectief te kunnen zijn. ‘Het zijn in feite netwerkorganisaties, die je, net als iedere andere organisatie, moet faciliteren,’ zegt Van Geffen. ‘Je moet zorgen dat de randvoorwaarden op orde zijn, zodat er daadwerkelijk organisatie-overstijgend gewerkt kan worden. Iemand met een onafhankelijke positie zou je daarvoor verantwoordelijk moeten maken.’ Ze maakt de vergelijking met hoe de Top600-regisseurs de aanpak coördineren van de criminele veelplegers van high impact crime. ‘En door het professionele netwerk te helpen, help je de jongere meer dan door er een coach naast te zetten.’
Individuele traject: stap voor stap, in logische volgorde
De individuele begeleiding van de LVB-jongeren uit de pilot is er in eerste instantie op gericht dat de jongere mee kan doen met de Amsterdamse proef Jongeren schuldenvrije start. In deze proef koopt de Kredietbank Amsterdam de schulden bij schuldeisers af en zet het bedrag dat overblijft om in een sociale lening. De jongeren houden daarmee maar één schuldeiser over. Wanneer de jongeren bereid zijn maximaal te investeren in een schuldenvrije toekomst, krijgen ze na twee jaar de nog uitstaande schulden kwijtgescholden. ‘Dit is een grote stimulans voor de jongere om vol te houden en zich goed te gedragen,’ aldus Van Geffen.
Is een schuldsanerings-traject gestart, dan pas gaat de aandacht uit naar het op orde krijgen van andere leefgebieden
Is de aanvraag voor schuldsanering goed in gang gezet, dan pas gaat de aandacht uit naar het op orde krijgen van andere leefgebieden, zoals toeleiding naar werk of opleiding, zorgen voor een plek om te wonen of werken aan een gezonde leefstijl. Van Geffen: ‘Dat heeft ieder professioneel netwerk zo afgesproken. Voor een LVB-deelnemer is het namelijk uitermate belangrijk dat alles stap voor stap en in een logische volgorde gebeurt. Als iedere professional afzonderlijk zijn targets afvuurt op een cliënt, dan weet je één ding: hij zal niet aan de verwachtingen voldoen. Je kunt erop wachten dat professionals boos worden op zo’n jongere omdat hij niet gaat verschijnen. Maar voor een LVB-jongere ontbreekt het overzicht. Hij mist de logica. Iedereen komt met verschillende snelheden op hem af. Dat is enorm onveilig. Op school concurreren ook niet alle vakken om de aandacht en eisen we niet dat de leerling op drie plekken tegelijk is. Zeker niet in het speciaal onderwijs.’
‘Voor een LVB-deelnemer is het belangrijk dat alles stap voor stap en in een logische volgorde gebeurt’
Juist daarom is het volgens Van Geffen belangrijk dat bij een cliënt met LVB alle professionals als een eenheid samenwerken en uniform besluiten wat de volgende, logische mijlpaal is om naartoe te werken. ‘Dat realiseer je alleen als een professioneel netwerk geholpen wordt periodiek en gericht met elkaar te overleggen. Alleen dan kan het hele team duidelijk en eensgezind zeggen: we gaan er eerst allemaal voor zorgen dat alle documenten op tafel komen voor het saneringstraject. Pas dan gaan we naar de volgende stap, bijvoorbeeld: werken aan agressie. En zodra we daarmee starten, parkeren we weer al het andere. Net zolang tot het goed gaat.’ En zelfs daarna houdt het team nog vinger aan de pols. ‘Zo blijft de groepsapp bestaan, waardoor de cliënt altijd een vangnet heeft om op terug te vallen.’
Vertrouwen in professionals
Wanneer het professionele netwerk duidelijk en eenduidig optreedt, ontstaat er bij de deelnemer vertrouwen in die professionals, legt Van Geffen uit. ‘Dat is natuurlijk essentieel voor een effectieve hulpverleners-relatie. Maar het is veel belangrijker dan dat.’ Ze benadrukt dat juist mensen met een LVB houvast hebben aan concreet en consistent voorbeeldgedrag. ‘Professionals hebben een voorbeeldfunctie. Ze kunnen laten zien dat de niet-criminele wereld ook een leuke wereld kan zijn. De jongere krijgt daarmee een alternatief voor criminaliteit.
‘Professionals kunnen laten zien dat de niet-criminele wereld ook een leuke wereld kan zijn’
‘Voor iemand met LVB is het vaak een innerlijk getouwtrek tussen de vertrouwde vriendjes uit het criminele circuit en de wil om een nieuw begin te maken, in een wereld die jou niet als normaal ziet, waar je je niet zonder meer thuis voelt en misschien wel niemand kent.’ Van Geffen legt uit dat het tijd nodig heeft om vertrouwen te krijgen in anderen en in jezelf. ‘Dat gaat in kleine stapjes. Het gras groeit niet sneller als je eraan trekt.
‘Je moet de cliënt steeds als je allerbelangrijkste samenwerkingspartner zien’
‘Als je écht recidive wil voorkomen bij deze groep, zeker bij cliënten die een hardnekkig verleden hebben, dan moet je de cliënt steeds als je allerbelangrijkste samenwerkingspartner zien. De sleutel ligt daar. Het is de cliënt die uiteindelijk bereid moet zijn niet-criminele keuzes te maken. Dat betekent dat we als professionals voortdurend moeten checken: begrijpt de cliënt ons nog? Hoe komt het op hem over wat wij professionals allemaal aan het doen zijn. Dat wordt nog te vaak vergeten.’
De pilot loopt door tot januari 2022. Dan volgt een evaluatie.
Dit artikel is geschreven door het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Bekijk het oorspronkelijke artikel hier >>
